To 1ο Γυμνάσιο Ιεράπετρας και ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Ν. Λασιθίου συνδιοργάνωσαν εκδήλωση με θέμα «Οι γλώσσες ταξιδεύουν» που πραγματοποιήθηκε στη Δημοτική αίθουσα Μελίνα Μερκούρη το Σάββατο 24 Απριλίου 2010.
Κεντρικός ομιλητής ήταν ο κ. Γεώργιος Παπαναστασίου, Επίκουρος Καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας, Διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών με θέμα: «Οι νεοελληνικές διάλεκτοι με έμφαση στη γρεκάνικη και την Κρητική».
Ακολούθησε παρουσίαση από τους μαθητές του 1ου Γυμνασίου κειμένων στο κρητικό γλωσσικό ιδίωμα και τραγουδιών γρεκάνικων αλλά και έντεχνων.
Στη συνέχεια δόθηκε συναυλία από τους Encardia (Ενκαρδία) με τραγούδια από την Κάτω Ιταλία. Ένα ελληνικό μουσικό σχήμα που έχει ολοκληρωτικά αφιερωθεί στη γρεκάνικη μουσική.
Αφορμή για αυτή την εκδήλωση αποτέλεσε ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα.
Στο πλαίσιο των εξωδιδακτικών εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων του, το 1ο Γυμνάσιο υλοποιεί ένα πρόγραμμα «Δια βίου μάθηση-Κομένιους» σε συνεργασία με το Instituto Monsignor Dalmazio d’ Andrea από την Μπόβα Μαρίνα της Καλαβρίας στην Κάτω Ιταλία.
Στόχος του προγράμματος αυτού είναι η μελέτη των ομιλούμενων διαλέκτων, τόσο της Ανατολικής Κρήτης όσο και των ελληνόφωνων της Καλαβρίας καθώς και η ανίχνευση των κοινών γλωσσικών και πολιτισμικών στοιχείων. Αυτό φανερώνει και ο τίτλος του προγράμματος «ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ».
Τόσο το γραίκο ή γρεκάνικα, δηλαδή η ελληνική γλώσσα της Καλαβρίας, όσο και το κρητικό ιδίωμα αποτελούν την αφορμή για να γνωρίσουμε τον πολιτισμό μας, να επικοινωνήσουμε και να καταλάβουμε ο ένας τον άλλο.
Και δεν μπορεί να είναι πλήρης αυτή η επικοινωνία αν δεν έρθουμε σε επαφή και με τη μουσική κουλτούρα μας.
Τα ελληνόφωνα χωριά είναι ιδιαίτερα γνωστά για τη μουσική τους παράδοση. Νανουρίσματα, μοιρολόγια, τραγούδια της αγάπης, της δουλειάς, της ξενιτιάς και ταραντέλες από το Νότο της Ιταλίας, από μια «άλλη Ελλάδα».
Τέτοια τραγούδια ερμηνεύουν οι Encardia.
Τους καλέσαμε, λοιπόν, στις 24 Απριλίου, εδώ στην Ιεράπετρα, να μοιραστούν μαζί μας τραγούδια και μουσικές από ένα άλλο πολιτισμό, γεμάτο δύναμη ασύγκριτη και μια μουσική παράδοση που σήμερα θεωρείται από τις πιο ζωντανές της Ευρώπης.
Με οργανέτα, κιθάρες και ντέφια να φανέρωσαν ένα απίθανο μαγικό κόσμο, μια σπάνια καλλιτεχνική εμπειρία και να μας παρέσυραν σε μια ατέλειωτη γιορτή.
Καραλιοπούλου Ανδρομάχη
Πρόγραμμα Εκδήλωσης
Ομιλία του Γιώργου Παπαναστασίου στην εκδήλωση της 24 Απριλίου 2010
Το Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών είναι γνωστό και ως Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη και το 2009 συμπλήρωσε 50 χρόνια ζωής, καθώς ιδρύθηκε το 1959, έτος θανάτου του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, ο οποίος κληροδότησε με τη διαθήκη του την περιουσία του στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για να συσταθεί το Iνστιτούτο. Λειτουργεί ως ερευνητικό κέντρο, που σκοπό έχει να παρουσιάζει, σύμφωνα με την επιθυμία του διαθέτη, την ερευνητική του εργασία με τη μορφή εκδόσεων. Εδώ και μερικά χρόνια δραστηριοποιείται στον χώρο της νεοελληνικής διαλεκτολογίας, έχοντας μάλιστα καταστεί το σημαντικότερο κέντρο έρευνας των νεοελληνικών διαλέκτων στη Βόρεια Ελλάδα. Το έναυσμα για την ενασχόληση αυτή δόθηκε όταν, ύστερα από πρόταση του καθηγητή κ. Xρ. Tζιτζιλή, το Ίδρυμα ανέλαβε την πρωτοβουλία να προετοιμάσει ένα συλλογικό έργο με τίτλο Nεοελληνικές διάλεκτοι, το οποίο φιλοδοξεί να καλύψει ένα υπαρκτό κενό στον τομέα της μελέτης τους. H πρωτοβουλία ξεκίνησε ύστερα από τη διαπίστωση ότι δεν υπάρχει μια γενική, εκτενής και συστηματική περιγραφή όλων των νεοελληνικών διαλέκτων, η οποία αφενός να περιγράφει συστηματικά κάθε διάλεκτο ή διαλεκτική ομάδα σε όλα τα επίπεδα της γλωσσολογικής ανάλυσης και αφετέρου να λαμβάνει υπόψη τη σύγχρονη γλωσσολογική θεωρία. Παρόμοια έργα διαθέτουμε σήμερα για όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, και είναι καιρός εμείς οι Έλληνες να σταματήσουμε να είμαστε ουραγοί και στον τομέα αυτό.
Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν οι νεοελληνικές διάλεκτοι άρχισαν να μελετώνται με συστηματικό και επιστημονικό τρόπο, έγινε φανερό ότι, με εξαίρεση την τσακωνική, προέρχονται από τη λεγόμενη ελληνιστική κοινή, το κοινό δηλαδή όργανο επικοινωνίας όλων των Ελλήνων που διαμορφώθηκε από τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. και μετά, με βάση κυρίως την αττική διάλεκτο. Ο επιστήμονας που διέγνωσε σωστά τον χαρακτήρα των νεοελληνικών διαλέκτων και έθεσε τις βάσεις της νεοελληνικής διαλεκτολογίας είναι ο Κρητικός Γεώργιος Χατζιδάκις, ο σπουδαιότερος, μαζί με τον Μ. Τριανταφυλλίδη, Έλληνας γλωσσολόγος. Σήμερα μπορούμε πλέον να μιλάμε για τις εξής διαλέκτους ή ιδιώματα: κριμαιοαζοφική, ποντιακή, καππαδοκική, υπόλοιπα μικρασιατικά ιδιώματα (θρακοβιθυνιακά, φαρασιώτικα, σμυρναίικα κτλ.), κυπριακή, δωδεκανησιακή, κυκλαδικά ιδιώματα, κρητική, πελοποννησιακή, μανιάτικη, τσακωνική, επτανησιακή, μεγαροκουμιώτικη, βόρεια ιδιώματα και κατωιταλική.
Από τις νεοελληνικές αυτές διαλεκτικές ποικιλίες θα εστιάσουμε στην κατωιταλική και στην κρητική.
Τα ελληνικά ιδιώματα της Κάτω Ιταλίας είναι διαλεκτικές ποικιλίες που χρησιμοποιούνται σήμερα από έναν περιορισμένο αριθμό κατοίκων της Aπουλίας (χωριά Καλημέρα, Καστρινιάνο ντέι Γκρέτσι, Κοριλιάνο, Τζολίνο, Μαρτάνο, Στερνατία, Μαρτινιάνο κτλ.) και της Καλαβρίας (χωριά Κοντοφούρι, Γκαλιτσιανό, Ροκαφόρτε ντελ Γκρέκο, Ροχούδι και Μπόβα· σήμερα δεν κατοικούνται όλα).
Όπως είναι φυσικό, το πρώτο ερώτημα που γεννάται στο μυαλό όσων ακούν για την κατωιταλική διάλεκτο, αφορά την προέλευσή της. Γνωρίζουμε, βέβαια, ότι η περιοχή κατοικούνταν κατά την αρχαιότητα από ελληνόφωνους πληθυσμούς, καθώς η Κάτω Ιταλία και η Σικελία είχαν αποικιστεί σε αρκετά πρώιμη εποχή από Έλληνες, οι οποίοι μετέφεραν στην περιοχή τα γλωσσικά ιδιώματα των πατρίδων τους. Στην Κάτω Ιταλία πρώτες αποικίες είναι η Σύβαρις (721 π.Χ.), ο Κρότων και η Ποσειδωνία, ιδρυμένες από Αχαιούς, ενώ η πιο σημαντική σπαρτιατική αποικία ήταν ο Τάρας. Γνωστές είναι, επίσης, η Κύμη, η Νεάπολη, το Μεταπόντιον, το Βρινδήσιον και άλλες πόλεις, ενώ στη γειτονική Σικελία αναφέρεται η Νάξος (περίπου το 735 π.Χ.), από Ίωνες αποίκους, οι Συρακούσες (734 π.Χ.) από Κορίνθιους, τα Υβλαία Μέγαρα και ο Σελινούς από Μεγαρείς, και η Γέλα από Ρόδιους. Αποτέλεσμα ήταν η περιοχή να κατακλυστεί από Έλληνες και να εξελληνιστεί σε μεγάλο βαθμό, ώστε να δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός της ως Μεγάλης Ελλάδας.
Ο εκλατινισμός της Ιταλίας και της Σικελίας κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σίγουρα συνετέλεσε στον περιορισμό των ελληνόφωνων. Κατά τον 9ο–12ο αιώνα μ.Χ., πάντως, εγκαθίστανται στην Κάτω Ιταλία Βυζαντινοί έποικοι, οι οποίοι γρήγορα αποκόπηκαν από τον υπόλοιπο βυζαντινό κορμό, καθώς τον 11ο αιώνα η περιοχή χάθηκε οριστικά για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Με όλα αυτά τα ιστορικά δεδομένα ήταν αναπόφευκτο να αναπτυχθεί ένας προβληματισμός όσον αφορά την προέλευση των σημερινών διαλέκτων. Συνεχίζουν άραγε τις αρχαίες διαλέκτους τις περιοχής ή οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι των Ιταλιωτών εξαφανίστηκαν και οι σύγχρονες οφείλονται στους Βυζαντινούς εποίκους; Υποστηρίχθηκαν και οι δύο απόψεις, η δεύτερη από τον Iταλό γλωσσολόγο G. Morosi (1870) και στη συνέχεια από τους περισσότερους Ιταλούς ερευνητές, και η πρώτη από τον Γερμανό G. Rohlfs, ο οποίος υποστήριξε ότι η κατωιταλική συνεχίζει τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους της περιοχής, και πιο συγκεκριμένα μια κοινή με έντονα δωρικά στοιχεία που είχε βαθμιαία επικρατήσει εκεί. Σύμφωνα με μια ενδιάμεση άποψη, η υποδιάλεκτος της Kαλαβρίας συνεχίζει τις αρχαίες διαλέκτους, ενώ αυτή της Απουλίας ανάγεται στους εποικισμούς της βυζαντινής περιόδου.
H πρόσφατη έρευνα, κυρίως από τον Χρ. Τζιτζιλή, προσκόμισε νέα στοιχεία με βάση τα οποία διατυπώθηκε η θεωρία της “δυναμικής συνέχειας”. Σύμφωνα με αυτήν, οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι της περιοχής δεν εξαφανίστηκαν εντελώς αλλά συνέχισαν να μιλιούνται, ενώ παράλληλα δέχονταν συνεχείς και σημαντικές επιδράσεις από τις ελλαδικές διαλέκτους ως αποτέλεσμα νεότερων, κυρίως μεσαιωνικών, αποικισμών. Την ορθότητα αυτής της άποψης φαίνεται να αποδεικνύει η επιβίωση αρχαίων διαλεκτικών στοιχείων στις ποικιλίες της κατωιταλικής, π.χ. η ύπαρξη διπλού /ss/ σε περιπτώσεις που η αττική διάλεκτος και η συνέχειά της, η ελληνιστική και μεσαιωνική ελληνική έχουν απλό, όπως στη λέξη όσος, η οποία στην Κάτω Ιταλία λέγεται όσσο, συνεχίζοντας την αρχαία διάλεκτο της περιοχής.
Περνούμε τώρα στην κρητική διάλεκτο, τη μορφή της νεοελληνικής γλώσσας που μιλιέται στην Κρήτη. Σήμερα την ακούμε ανάμεικτη με μη κρητικά στοιχεία, ιδίως ως προς την προφορά και το λεξιλόγιο, υπό την επίδραση της νεοελληνικής κοινής. Χωρίς την επίδραση αυτή χρησιμοποιείται από μουσουλμάνους Kρήτες που εγκαταστάθηκαν στη δυτική Μικρά Ασία μετά το 1922, καθώς και από τους κρητικής καταγωγής κατοίκους της πόλης Χαμιδιέ της Συρίας.
Κατά την Εποχή του Χαλκού η Κρήτη κατοικήθηκε από μη ελληνόφωνους κατοίκους, αυτούς που μας άφησαν επιγραφές γραμμένες κυρίως στη γραμμική Α αλλά και σε άλλες γραφές. Αργότερα οι Μυκηναίοι εισήγαγαν στο νησί την ελληνική γλώσσα, στην οποία είναι γραμμένα τα κείμενα της γραμμικής Β. Ο σημαντικότερος αποικισμός όμως έγινε τον 10o αιώνα π.X. από Δωριείς, οι οποίοι μετέφεραν στην Κρήτη τη δωρική διάλεκτο. Η δωρική διατηρήθηκε κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή και υποχώρησε κατά την ελληνορωμαϊκή, προς όφελος της ελληνιστικής κοινής. Το πρώτο μισό του 1ου αιώνα π.X. το νησί περιήλθε στη Pωμαϊκή Aυτοκρατορία και από τον 4ο αιώνα μ.X. συνδέθηκε με τις τύχες της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας, ως το 1204. Ενδιάμεσα (824–961 μ.X.) κατακτήθηκε από Άραβες. Στη συνέχεια η Kρήτη παραχωρήθηκε στους Eνετούς, οι οποίοι την κράτησαν υπό την κυριαρχία τους ως το 1669, οπότε ξεκινά η περίοδος της Τουρκοκρατίας που κρατάει μέχρι το 1913, χρονολογία της ένωσης με την Eλλάδα.
Μερικά από τα χαρακτηριστικά της κρητικής διαλέκτου είναι: (1) η διατήρηση των άτονων i, u και e, o, όπως συμβαίνει και στα υπόλοιπα νότια ιδιώματα· (2) η προφορά των ρινικών συμπλεγμάτων μπ, ντ, γκ / γγ ως b, d, g αντίστοιχα, π.χ. αbέλι, άdρας, αgαλιά· (3) η τροπή τ > θ και ντ > δ πριν από ημίφωνο, π.χ. μάτια > μάθια, δόντια > δόδια· (4) η χρήση ρημάτων σε -εύγω αντί σε -εύω, π.χ. δουλεύγω· (5) ο σχηματισμός του γ΄ πληθ. με τις καταλήξεις -ουσι για τον ενεστώτα και -ασι για τους παρελθοντικούς χρόνους, που σήμερα έχει περιοριστεί στα Σφακιά. Παλαιότερα (π.χ. στον Ερωτόκριτο, στην Ερωφίλη) οι καταλήξεις αυτές ήταν πολύ περισσότερο διαδεδομένες· (6) η εκφορά του έμμεσου αντικειμένου σε γενική, π.χ. είπε των αθρώπω· (7) η επίταξη των αδύνατων τύπων της προσωπικής αντωνυμίας, π.χ. θωρώ τονε αντί τον θωρώ· (8) ο ιδιάζων επιτονισμός.
Στο εσωτερικό της διαλέκτου θα βρει κανείς επίσης διαφοροποιήσεις, που έχουν ως αποτέλεσμα την υποδιαίρεση της διαλέκτου σε ανατολικό και δυτικό ιδίωμα. Για παράδειγμα, οι λέξεις οι οποίες στη Δυτική Κρήτη προφέρονται ως κεράσια, κλεψιά, αλλαξιά, ανιψιός στην Ανατολική Κρήτη λέγονται κεράσα, κλεψά, αλλαξά, ανιψός. Επίσης, στην Ανατολική Κρήτη θα ακούσει κανείς τύπους όπως βαρά, μακρά, δεκαρά, ενώ στη Δυτική Κρήτη προφέρονται αντίστοιχα βαρέ, μακρέ, δεκαρέ. Στην Ανατολική Κρήτη η πρόθεση ανα- τρέπεται σε ανε-, όταν είναι πρώτο συνθετικό ρήματος, π.χ. ανεκατώνω, ενώ στη Δυτική Κρήτη παραμένει ανα-, όπως στην κοινή. Στην Ανατολική Κρήτη η ρηματική αύξηση είναι η- σε τονισμένη θέση και ε- σε άτονη, π.χ. ήκαμα αλλά εκάμαμε, ήδωκα, ήφαγα. Στη Δυτική Κρήτη η αύξηση είναι ε- σε όλες τις θέσεις, π.χ. έκαμα και εκάμαμε, έδωκα, έφαγα.
Τα πρώτα δείγματα της κρητικής διαλέκτου χρονολογούνται το 1299, στη συνθήκη που συνήψαν οι Βενετοί με τον Kρητικό άρχοντα Aλέξιο Καλλέργη. Ο κύριος όγκος των πληροφοριών μας όμως προέρχεται από τα ποιητικά κείμενα της Κρητικής Σχολής. Στην πρώιμη φάση της (β΄ μισό του 14ου αιώνα ως το 1590) τα κείμενα δεν απεικονίζουν πιστά την κρητική διάλεκτο αλλά περιέχουν κρητικά ιδιωματικά στοιχεία. Εδώ ανήκουν μεταξύ άλλων τα ποιήματα του Λεονάρδου Ντελαπόρτα και του Μαρίνου Φαλιέρου, η Κοσμογέννησις του Γεωργίου Χούμνου, τα ποιήματα του Στεφάνου Σαχλίκη και ο Απόκοπος του Μπεργαδή.
Σαφώς διαλεκτική είναι η γλώσσα των κειμένων της δεύτερης φάσης (1590–1669, χρονιά άλωσης του Χάνδακα από τους Τούρκους). Kατά την περίοδο αυτή παρατηρείται για πρώτη φορά συστηματική χρήση της γνήσιας κρητικής διαλέκτου σε λογοτεχνικά κείμενα, η οποία μας δίνει τη δυνατότητα να σχηματίσουμε σαφή εικόνα της γλώσσας του 17ου αιώνα. Σε σύγκριση με τη σημερινή κρητική διάλεκτο, διαπιστώνουμε ότι την εποχή εκείνη η γλώσσα ήταν γεμάτη από ιταλοβενετικές λέξεις, ενώ, όπως είναι φυσικό, δεν υπήρχαν ακόμη τα τουρκικά δάνεια που κληροδότησε στα ελληνικά της Κρήτης η Tουρκοκρατία.
Τα έργα της περιόδου αυτής είναι η Bοσκοπούλα, ο Βασιλεύς Ροδολίνος, τα έργα του Γ. Χορτάτση Ερωφίλη και Πανώρια ή Γύπαρης, οι κωμωδίες Στάθης, Κατζούρμπος και Φορτουνάτος, η Θυσία του Αβραάμ, ο Κρητικός Πόλεμος και, βεβαίως, ο Eρωτόκριτος, έργο του Bιτσέντζου Kορνάρου, γραμμένο στη Σητεία στις αρχές του 17ου αιώνα.
Και ερχόμαστε σε ένα τελευταίο αλλά ίσως το πιο ενδιαφέρον ερώτημα για τις δύο διαλέκτους. Ποιες είναι οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές τους; Και το ερώτημα το θέτω όσον αφορά τα γλωσσικά τους χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με τις ιστορικές συνθήκες υπό τις οποίες οι δύο διάλεκτοι δημιουργήθηκαν, αναπτύχθηκαν και βρίσκονται σήμερα στην κατάσταση που γνωρίζουμε.
Κατ’ αρχάς, εντελώς συμπτωματικά και οι δύο αναπτύχθηκαν σε περιοχές που κατά την αρχαιότητα κυριαρχούνταν από δωρικές διαλέκτους, γεγονός που άφησε σημάδια στη σημερινή τους κατάσταση, παρά την επικράτηση της κοινής κατά την ελληνιστική περίοδο. Σε αυτό το δωρικό «υπόστρωμα» πρέπει να αποδοθεί, για παράδειγμα, η ύπαρξη στην Κρήτη λέξεων όπως άρκαλος ‘ασβός’ αντί του αττικού άρκηλος (με το δωρικό α στη θέση του αττικοϊωνικού η), ή τοπωνύμια όπως Κράνα, επίσης δωρικό, αντί του αττικοϊωνικού κρήνη, Μίλατος, αντί του αττικοϊωνικού Μίλητος. Ένα δεύτερο κοινό στοιχείο, που οφείλεται επίσης σε ιστορική σύμπτωση, είναι ότι από τις δύο διαλέκτους απουσιάζουν τα αλβανικά, τα σλαβικά και τα βλάχικα δάνεια, καθώς καμιά από τις δύο περιοχές δεν γνώρισε Αλβανούς, Σλάβους ή Βλάχους. Στην κατωιταλική, βέβαια, απουσιάζουν επιπλέον τα τουρκικά στοιχεία.
Από την άλλη, όμως, υπάρχουν σημαντικότατες διαφορές, οι οποίες μάλιστα προσδιορίζονται από τους ιστορικούς λόγους που οδήγησαν στην ανάπτυξη των δύο διαλέκτων. Η Κρήτη, αν και πέρασε από διάφορους κατακτητές (Άραβες τον 9ο-10ο αιώνα, Βενετούς από το 1204 και μετά, και βέβαια Τούρκους από το 1669 ως το 1913) είχε πάντοτε στενή επαφή και σχέση με τον ελλαδικό κορμό, νησιωτικό ή ηπειρωτικό, με αποτέλεσμα οι γλωσσικές επαφές και ανταλλαγές ανάμεσά τους να μη σταματήσουν ποτέ. Επομένως, το κρητικό ιδίωμα δεν διαφοροποιήθηκε στον ίδιο βαθμό που διαφοροποιήθηκε από την κοινή η κατωιταλική διάλεκτος. Αντίθετα, οι κάτοικοι της Κάτω Ιταλίας αποκόπηκαν οριστικά τον 11ο αιώνα από τις υπόλοιπες ελληνόφωνες περιοχές, με αποτέλεσμα να εξελιχθούν αυτόνομα, χωρίς να δέχονται επιρροές από τη γλωσσική κατάσταση που επικρατούσε στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Οι διαφορές τους όμως δεν περιορίζονται στο πλαίσιο του παρελθόντος. Έχει σημασία να δούμε πώς διαφέρει η κατάσταση σήμερα από τη μια περιοχή στην άλλη όσον αφορά το παρόν και ίσως το μέλλον. Κατ’ αρχάς η κρητική διάλεκτος, ενώ βρίσκεται σε υποχώρηση – όπως φαίνεται από το γεγονός ότι τη μιλούν σε διαφορετικό βαθμό άτομα διαφορετικών γενεών, με τους νέους να έχουν την τάση να την αποβάλουν – δεν θα έλεγε κανείς σήμερα ότι βρίσκεται στη φάση της εξαφάνισης. Η διαλεκτική προφορά, το ιδιωματικό λεξιλόγιο και άλλα στοιχεία της διαλέκτου διατηρούνται ως έναν βαθμό στο στόμα χιλιάδων ομιλητών και πολλά από αυτά έχουν την τάση να περνούν στην επόμενη τουλάχιστον γενιά. Αντίθετη είναι η κατάσταση στην κατωιταλική. Οι φυσικοί της ομιλητές είναι ελάχιστοι και τουλάχιστον δίγλωσσοι, καθώς στην καθημερινή τους επικοινωνία χρησιμοποιούν κυρίως την ιταλική ποικιλία της περιοχής τους, και παράλληλα την κοινή ιταλική. Οι νεότεροι αντιμετωπίζουν το θέμα της διαλεκτικής ομιλίας περισσότερο ως ένα ζήτημα διατήρησης της ανάμνησης μιας ελληνικής καταγωγής παρά ως ένα ζωτικό χαρακτηριστικό που συνδέεται με την επιβίωση των ομιλητών αυτών σε ένα περιβάλλον που φυσιολογικά, θα έλεγε κανείς μοιραία, τους σπρώχνει προς τη γλωσσική αφομοίωση προς τους ιταλόφωνους γείτονες. Η γλωσσική συρρίκνωση δεν είναι πλέον αναστρέψιμη, γι᾽ αυτό και η κατωιταλική θεωρείται μια από τις περισσότερο απειλούμενες γλωσσικές ποικιλίες της Ευρώπης. Απαισιόδοξο, λοιπόν, το μέλλον για τα κατωιταλικά, περισσότερο αισιόδοξο – όσο μπορεί να είναι – για τα κρητικά.
Κείμενο παρουσίασης από τους μαθητές δειγμάτων της κρητικής διαλέκτου από το έργο του Β. Κορνάρου «Ερωτόκριτος».
Είναι γεγονός ότι η κρητική διάλεκτος, που έδωσε δείγματα γραφής δημιουργώντας δική της σχολή σ’ ένα περιβάλλον που θα μπορούσε να ονομαστεί και Ελληνική Αναγέννηση, σιγά σιγά σβήνει. Η επαφή την νέα ελληνική γλώσσα μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας δεν της αφήνει μεγάλα περιθώρια επιβίωσης. Όσο πιο πολύ μορφώνονται οι άνθρωποι της Κρήτης, τόσο πιο πολύ απομακρύνονται από την τοπολαλιά τους.
Με αφορμή το πρόγραμμα Comenius «Οι λέξεις που μας ενώνουν», εμείς αποφασίσαμε να έρθουμε πιο κοντά σ’ αυτήν την τοπολαλιά, να γνωρίσουμε τη γλώσσα των παππούδων μας, το ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης.
Ξεκινήσαμε από τη λογοτεχνική Κρητική γλώσσα του Ερωτόκριτου που, αν και τον έγραψε πριν από 400 χρόνια ο Βιτσέντζος Κορνάρος , ακόμα και σήμερα δεν είναι υπερβολικά δύσκολο στην ανάγνωσή του.
Η επαφή με αυτό το έμμετρο, ερωτικό ποίημα μας αφήνει την αίσθηση ότι ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα είναι δικοί μας άνθρωποι. Μας δίνει την εντύπωση ότι μιλάμε την ίδια γλώσσα, νιώθουμε τα ίδια αισθήματα, αναφερόμαστε στον ίδιο χώρο, έχουμε κοινές παραδόσεις και πολιτισμό. Γι αυτό και οι νέοι πρέπει να γνωρίσουν αυτό το έργο, να ανακαλύψουν όλο το γλωσσικό (αυτό) θησαυρό που κρύβεται μέσα του.
Δεν μπορείς να μην το αγαπήσεις. Έχει όλες τις προϋποθέσεις:
* μέτρο και ομοιοκαταληξία πραγματικά τέλεια
* ιδιαίτερα πλούσια ρίμα που εκφράζεται αβίαστα
* πλαστικότητα του κειμένου και διαύγεια στην έκφραση
* και γλώσσα πλούσια και ευφωνική χωρίς καθόλου λόγια επίδραση/στοιχεία και με ελάχιστες ξένες λέξεις.
Ο Κορνάρος, γλωσσικά ατόφιος, χρησιμοποιεί με συνέπεια μια ομοιογενή γλώσσα σα να θέλει να δώσει ένα γλωσσικό υπόδειγμα/ μοιάζει να είναι γλωσσικό υπόδειγμα. Όλα είναι εντελώς αφομοιωμένα, χωνεμένα στον ποιητικό του λόγο.
Σύμφωνα με το Σεφέρη η γλώσσα του Ερωτόκριτου «παρουσιάζει ένα μοναδικό φαινόμενα στην ιστορία μας: είναι η τελειότερα οργανωμένη γλώσσα που άκουσε ο μεσαιωνικός κι ο νεώτερος Ελληνισμός, (μια γλώσσα που ξεπερνά με άνεση τις συνηθισμένες λαογραφικές εκδηλώσεις) και εκφράζει με σταθερό χαρακτήρα την ευαισθησία του κόσμου που τη μιλούσε.
Και η εντέλεια αυτής της γλώσσας φανερώνεται ακόμα πιο καθαρά με τον ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο στίχο, που πλησίασε πιο κοντά από κάθε άλλο ρυθμό το βαθύτερο κυμάτισμα της λαλιάς μας.
Ίσως, όμως, να αισθανθούμε καλύτερα αυτό το ρυθμικό βάδισμα και την τελειότητα του στίχου αν ακούσουμε μερικές περικοπές που αναδεικνύουν την εκφραστική άνεση και δύναμη του ποιητή.
ΕΥΧΕΣ ΣΤΟΥΣ ΑΦΑΝΕΙΣ ΜΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ
Οι ανοιξιάτικες πολιτιστικές εκδηλώσεις της Ιεράπετρας συνεχίζονται με επιτυχία. Άρχισαν στις 24 Απριλίου 2010 με την εκδήλωση «ΟΙ ΓΛΩΣΣΕΣ ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΝ» που έγινε με αφορμή ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα Κομένιους, το οποίο ξεκίνησε το 1ο Γυμνάσιο Ιεράπετρας σε συνεργασία με ένα γυμνάσιο από τη Μπόβα Μαρίνα της Καλαβρίας στην Κάτω Ιταλία. Ο τίτλος του προγράμματος «ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΠΟΥ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ».
Συνδιοργανωτές ήταν ο Δήμος, ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Ν. Λασιθίου και το 1ο Γυμνάσιο Ιεράπετρας. Συνδιοργανωτές ήταν ο Δήμος, ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Ν. Λασιθίου και το 1ο Γυμνάσιο Ιεράπετρας. Σημαντικοί αρωγοί της εκδήλωσης υπήρξαν το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας καθώς και το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών-Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Ιδιαίτερη ήταν η συμβολή του κεντρικού ομιλητή της εκδήλωσης, Γ. Παπαναστασίου, ιστορικού γλωσσολόγου, Διευθυντή του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών.
Κατά γενική ομολογία, ήταν μια εξαιρετική εκδήλωση για την οποία εργάστηκαν σκληρά οι μαθητές και καθηγητές του 1ου Γυμνασίου που συμμετέχουν στην ομάδα υλοποίησης του προγράμματος και ο πρόεδρος του Συνδέσμου Φιλολόγων Ν. Λασιθίου Μανόλης Τζάβλας.
Στην παρουσίαση του Ερωτόκριτου και των έντεχνων κρητικών τραγουδιών βοήθησε με το λαγούτο του ο εξαιρετικός λαγουτιέρης συντοπίτης μας, ο Μανόλης Καραβυράκης. Αμέσως μόλις του το ζητήσαμε, δέχτηκε με μεγάλη προθυμία να προσφέρει αφιλοκερδώς τη γνώση και εμπειρία του, να θυσιάσει πολύτιμο προσωπικό χρόνο για την εκδήλωσή μας. Με τις πολύτιμες συμβουλές του, το χιούμορ του και την άριστη συνεργασία του με τα παιδιά συνέβαλε στην επιτυχία του πρώτου μέρους της εκδήλωσης. Τον ευχαριστούμε θερμά.
Επίσης ευχαριστούμε το συγκρότημα encardia που συνέβαλε στην ψυχική μας ανάταση μέσα από τη μουσική περιδιάβασή του σε ήχους της Κάτω Ιταλίας.
Στην επιτυχία της εκδήλωσης συνέβαλε πολύ και η στήριξή της τόσο από τα τοπικά μέσα επικοινωνίας όσο και από τους χορηγούς, που έδειξαν το έμπρακτο ενδιαφέρον τους και την ευαισθησία τους προς το πρόγραμμα που εκπονούμε προσφέροντας με προθυμία τη συνδρομή τους.
Το 1ο Γυμνάσιο Ιεράπετρας και ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Ν. Λασιθίου αισθάνονται την ανάγκη να εκφράσουν τις θερμές και ειλικρινείς ευχαριστίες τους προς τους παρακάτω:
Το Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του 1ου Γυμνασίου Ιεράπετρας για το ταξίδι που μας πρόσφερε στις κρητικές γεύσεις καθώς και
Την ομάδα μαθητών του 1ου γυμνασίου που με την καθοδήγηση της κ. Χατζημαρκάκη Καλλιόπης βοήθησε στην εκπλήρωση αυτού του ταξιδιού.
Την εφημερίδα ΑΝΑΤΟΛΗ και τις δύο τοπικές εφημερίδες ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ21ος ΑΙΩΝ και ΔΙΕΞΟΔΟΣ που δημοσίευσαν αφιλοκερδώς όλα μας τα άρθρα.
Τους τοπικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς ΗΧΩ, ΠΛΑΝΕΤ και ΡΑΔΙΟ-ΛΑΣΙΘΙ και τον 104.4 FM RADIO Αγίου Νικολάου ως χορηγούς επικοινωνίας.
Τον Τζουβελέκα Μανόλη για την κατασκευή blog για την εκδήλωση στη διεύθυνση http://magnagrecia.wordpress.com
Τις ΜΙΝΩΙΚΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ για την παροχή των εισιτηρίων
Για την προσφορά διαφόρων χρηματικών ποσών:
Το Συναιτερισμό Φαρμακοποιών Κρήτης (ΣΥΦΑΚ)
Την ALPHA BANK
Την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος
Την ΑΤΕBank
Το mega super market ΑΡΙΑΔΝΗ (Αφοι Κάκκος)
Το Σούπερ Μάρκετ της Ένωσης Ιεράπετρας
Το φαρμακείο του Μανόλη Τυράκη,
Το Ie Café του Μάνου Κοντοπόδη
Το τουριστικό πρακτορείο South Crete Tours του Γιώργου Μαυράκη
Το τουριστικό πρακτορείο anakosa του Γιάννη Σιγανού
Τα φυτώρια ΦΥΤΟΓΕΝΕΣΗ του Γιώργου Βαρελάκη
Το ζαχαροπλαστείο ΚΟΡΟΝΑΤΟ
Τη σχολή χορού ΧΟΡΟΜΑΝΙΑ της Νίκης Παπαδάκη
Το φροντιστήριο Μέσης Εκπαίδευσης ΠΡΟΤΥΠΟ
Το φροντιστήριο Μέσης Εκπαίδευσης ΟΡΟΣΗΜΟ
Τα Φροντιστήρια ΣΤΟΧΟΣ
Το Κέντρο Ξένων Γλωσσών ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΦΛΟΥΡΑΚΗ
Το Computer City του Σπύρου Γάλλια
Τα ελαστικά και ζάντες Α. Τσομπάνογλου και Ε. Καπαράκης Ο.Ε
Το κρεωπωλείο του Ιωάννη Σακκαδάκη
Το κατάστημα υποδημάτων και δερμάτινων Avantage
Το Κτηνιατρικό Κέντρο του Μιχάλη Π. Σπυριδάκη
Το Ραφείο «ΝΕΛΛΗ»
Το καφε-βιβλιοπωλείο ΠΑΡΟΔΟΣ
Το βιβλιοπωλείο Πάρι και Αθηνάς Κανουπάκη
Το super market Κούλας ΧΑΝΙΩΤΑΚΗ
Τέλος ευχαριστούμε όλο τον κόσμο που κόσμησε με την ενεργή παρουσία του αυτή την πολιτιστική έκρηξη στις αρχές της Άνοιξης και ιδιαίτερα τους Χουρδάκη Μιχάλη (Νίσπιτα) και Γαϊτανάκη Γιάννη για την παρουσία τους που μας υπενθυμίζει διαρκώς πως υπάρχουν ξωμάχοι των ιδιωμάτων και της γλωσσικής μας ταυτότητας.
Καραλιοπούλου Ανδρομάχη – Τζάβλας Μανόλης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου